عوامل ضعف اعتدال و عقلانیت و تأثیر آن در پیدایش افراط‌گرایی در جهان اسلام - آیت فتحی کندوله (1) الهام مریمی (2)
چکیده
امروزه برخی از کشورهای خاورمیانه که در زیر لوای دین اسلام در حال رشد و توسعه هستند؛ به جهت ضعف اعتدال و عقلانیت در عملکردهایشان به پدیده افراطی‌گری در سنت و فرهنگ و دین دچارند. از این میان ، افراطی‌گرایی دینی ، ییش از هر چیز، نتیجه پدید آمدن گروه‌هایی متصف به خروج از اعتدال و عقلانیت است که باعث شکل‌گیری تنش در سطح منطقه وخلق صورتی غیر واقعی از اسلام وجوامع اسلامی شده اند. در این مقاله برآنیم تا با روش توصیفی تحلیلی به این سوال پاسخ دهیم که چه مؤلفه‌هایی زمینه تضعیف عقلانیت واعتدال و سرانجام بروز افکارو اعمال افراط‌گرایانه را در جوامع مسلمان فرهم نموده است؟ برای این مهم ضمن تعریف مفهوم اعتدال و عقلانیت‌و ارزش آن از نگاه قران و احادیث و کلام بزرگان به بررسی مؤلفه‌های افراط گرایی می پردازیم. بنظر می‌رسد که برداشت سطحی از متون دینی، فقرو بیکاری ، نابرابری‌ها اجتماعی، رشد درمحیط نامناسب ،آلوده شدن فضای مجازی و ماهواره‌ای به تبلیغات نادرست، هم نشینی سوء همسالان و تأثیر پذیریشان از یکدیگروتمرکز مذاهب بر اختلافات ودوری از اشتراکات از اصلی‌ترین عوامل خروج ازعقلانیت واعتدال در جوامع اسلامی است که به بروز عملکردهای افراطی منجر می شود.
کلیدواژگان : جوامع مسلمان، عدم اعتدال و عقلانیت ، افراط‌گرایی
مقدمه
توازن و استقرار اساس زندگی اجتماعی است و اگر جامعه این دو عنصر را از دست بدهد باعث رویش افراط‌گرایی می شود. در یک جامعه برای ایجاد این توازن وهمگرایی، هم نشینی عقل و دین لازم و ضروری است به ویژه در جوامع مسلمان که دین در تمام عرصه های زندگی نقش داشته ودر پیش گرفتن اعتدال درامور مختلف امری مهم می‌نماید. ارﺳﻄﻮ معلم و اندیشمند بزرگ یونان ﻣﻌﻴﺎر اﺧﻼق و رﻣﺰ نیک ﺑﺨﺘﻰ را ﻣﻴﺎﻧﻪ روی و رﻋﺎﻳﺖ ﺣﺪ وﺳﻂ ﻣﻰ داﻧﺴـﺖ. ( ارسطو ، 1385: 76ـ51) او افراط و تفریط را در امور خلاف عقل می داندو امام علی (ع) اندیشمند و پیشوای بزرگ مسلمانان هم بیان داشته اند « المومن سـیرته القصد و سـنه الرشـد»( مومن شـیوه اش میانـه‌روی اسـت و روشـش پیمـودن راه راسـت)(تمیمی آمدی، 1366: 3540 )باید دانست اﻋﺘﺪال ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻮاردی ﻣﻌﻨﺎدار اﺳـﺖ ﻛـﻪ آن ﭘﺪﻳـﺪه ﻗﺎﺑـﻞ اﺗﺼـﺎف ﺑـﻪ اﻋﺘـﺪال ﺑﺎﺷـﺪ و میﺗﻮان ﮔﻔـﺖ در داﻳﺮه ﺑﺎورﻫﺎ و ارزشﻫﺎی دﻳﻨﻰ ﻛﻪ زﻳﺎده‌روی در آﻧﻬﺎ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪارد، همچون محبت، فداکاری؛ اﻋﺘﺪال ﻧﻴـﺰ بیﻣﻌﻨﺎﺳـﺖ. «در اﻋﺘﺪالﮔﺮاﯾﻲ ﭼﻮن ﻓﮑﺮ ﺑﺮ زﺑﺎن و واﮐﻨﺶ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ دارد، اﻓﺮاد و ﺳﯿﺴﺘﻢها روشﻣﻨﺪ و ﺣﻘﻮﻗﻲ هستند و ﺑﺮاي ﭘﯿﺸﺒﺮد اﻣﻮر ﺑﻪ همان اﻧﺪازﻩ ﮐﻪ هدف و اﻓﻖ اهمیت دارد، روش و ﻧﺤﻮﻩ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرها هم ﻗﺪاﺳﺖ دارد. هیجاﻧﻲ ﻧﺒﻮدن، ﻣﺰاﺟﻲ ﻧﺒﻮدن، ﻓﻲ اﻟﺒﺪاهه ﻧﺒﻮدن، واﮐﻨﺸﻲ ﻧﺒﻮدن و ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺎ زﺑﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺣﻞ ﻧﮑﺮدن از ﻣﺨﺘﺼﺎت اﻋﺘﺪال‌گرایی است(سریع القلم، 1392: 9) اﻋﺘﺪالﮔﺮاﯾﻲ اﻧﻌﮑﺎس ﻓﮑﺮ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و عقلانیت اﺳﺖو افراط‌گرایی « آن تعصب در رای و اندیشه و تجاوز ازحد اعتدال است. آنچه مترتب بر این تعصب است گاهی رفتار انسانی ظالمانه و گاهی دیگر رفتار غیرانسانی است.»( عویس، بحث الحرکات الدینیة المتطرفة، 1982 ) امروزه خیلی از این افراط‌گرایان مهره بازی اصحاب قدرت و سیاستمداران شده اند. به ویژه متحجران اسلامگرا که با برهم زدن وحدت و امنیت ملی و تغذیه شدن از سوی دولت های مخالف زمینه تفرقه و ناامنی داخلی را فراهم کرده و زمینه را برای جولان دادن حاکمیت‌های دیگر فراهم می‌آورند. معیار مشخص کردن افراط‌گرایی در اسلام تجاوز از شریعت حنیف است. دور رفتن از حد شرعی و یا آنچه شرع بدان دستور می‌دهد. درواقع هرچه رفتار و عملکرد از قوانین رایج اجتماعی و سیاسی و دینی فاصله بگیرد افراطی‌گری صورت گرفته است. (ملص، 1432: ص 49-50). پس دانسته شد که افراط‌گرایی خود بر تجاوز از پارادایم‌های دینی و منطقی حکایت دارد. سوال اینجاست که با فهم و تعریف این مفاهیم در دهه‌های اخیر چه عواملی زمینه خروج از اعتدال و تضعیف عقلانیت را فراهم کرده است؟ اعتقادات و تاویلات و راه‌های ارتباطاتی نوین چگونه بر ایجاد پدیده افراط‌گرایی در جوامع مسلمان اثر گذار بوده است؟ آیا بحران‌های اجتماعی و اقتصادی هم در تضعیف عقل‌گرایی نقش دارند؟نوع نگاه سطحی به قران و روایات ووضع احکامی خارج از چهارچوب عقلانیت واعتدال ، رواج جهل و نادانی و بحران فقر که به کفر و سستی عقل منجر می‌شود، تبعیض و نابرابری اجتماعی، استفاده از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی برای ترویج عقائد تنگ‌نظرانه ، فراهم شدن محیط نامناسب ، ارتباطات تاثیر و تاثرگذار گروه همسالان و دامن زدن بر اختلافات به جای تمرکز بر اشتراکات ؛ عواملی است که نقش پررنگی در خروج افراد از اعتدال و عقلانیت داشته است که در ادامه به هریک از این مؤلفه‌ها اشاره خواهیم کرد.
سابقه پژوهش
درباب سابقه پژوهش میتوان به مقالات و پایان نامه و کتب و همایش‌هایی اشاره کرد در زمینه اعتدال و عقلانیت و یا افراط‌گرایی نوشته شده مانند: بررﺳﻲ و ﻧﻘﺪ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻋﺘﺪال از دﻳﺪﮔﺎه ﻋﻼﻣﻪ ﻣﻼ ﻣﻬﺪي ﻧﺮاﻗﻲ نوشته مهین حدادیان در دانشگاه زنجان و مقالات مبانی نظری اعتدال‌گرایی نوشته دکتر سریع القلم و مبانی و روش های تربیت عقلانی از منظر اسلام نوشته دکتر رحمت الله مرزوقی و یحیی صفری و دیگر پژوهش های فراوانی که در این مختصر نمی گنجد. اما آنچه نویسندگان را به نوشته این مقاله راغب داشته ؛ نگاه فراگیر به پدیده افراط‌گرایی و عوامل اثرگذار بر این پدیده که چندی است در جوامع مسلمان متعارف شده است.
سطحی‌نگری و برداشت نادرست
یکی از مشکلات اصلی در برداشت از متون دینی سطحی نگری داعیان دین وبه دنبال آن صدور فتوا و القای آن به نسل جوان و نوجوان است. البته این تاثیر پذیری نیز بعضا در مساجد و محافل دینی به شکل غیر رسمی چه بسا به کودکان نیز القا می گردد. در واقع دین یک مقوله ای است که نه برای یک زمان و یک مکان بلکه باید در تمام زمان ها و مکان ها توانایی به رخ کشیدن خود و بهره‌وری خویش را داشته باشد اگر غیر از این تصور شود اصل دین زیر سوال می رود در نتیجه دین به نفس خود مقوله ای است پویا که مطابق با زمان و مکان توانایی استفاده از آن می رود متاسفانه دیرزمانی ست مشاهده می‌شود که در بلاد اسلامی برخی داعیان دین و علمای دینی بعضا به ترجمه تحت اللفظی متون دینی از جمله متن قران و احادیث پیامبر استناد و اکتفا نموده و براساس همان ظاهر و کلمات فتواهایی را صادر می‌کنندکه به ترور و افراط‌گرایی دامن می زند. همچنانکه در زبان‌های مختلف جملاتی گفته می‌شود که براساس ظاهر کلام معنایی داشته اما در واقع معنایی غیر از آن اراده می‌گرددکه از جمله آن به ابهام و کنایه، توریه، استعاره ، مجاز، تشبیه و غیره میتوان اشاره کرد. قران به گفته علمای علم بلاغت، خود بلاغت محض است و نیز احادیث پیامبر که از قران سرچشمه می‌گیرد آکنده از بلاغت و معانی نهفته است. جزئی‌نگری وسپس حکم بر کلیت دادن و استناد به یک آیه و یک حدیث به عنوان تنها منبع برای صدور احکام که انطباقش با درک و توانایی مردمان امروز منافی باشد خود رهاورد سطحی نگری است. در واقع باید کلیت قران و احادیث را مد نظر داشت و براساس آن فتوا داد که خروجی آن با استناد به نص صریح قران و احادیث، رحمة للعالمین و امة الوسطا است . نمونه عدم عقل‌گرایی و تفسیر نادرست از متون قرانی و دینی را میتوان در عملکرد اندیشه وهابیت و گروه داعش نظاره کردکه در طی سال های اخیر فتواهای صادر کرده اند مبنی بر مباح بودن تجاوزات و جنایات بر ضد جریانات مختلف دینی و استخراج احکامی تازه با تفسیر و تاویل خود که بیش از هر چیز با خشونت ونادیده گرفتن حقوق آدمی در ارتباط است. برای نمونه گروه تند رو داعش زنان رابا استناد به آیه 24 سوره نساء وسیله قرار می دهند برای به وجود آوردن نسل جدید که با شکلی خاص و مطابق با ایدئولوژی افراط‌گرایانه شان تربیت کنند و از این رو بر زندگی جنسی زن و وظیفه فرزندآوری او که بخشی از چشم اندازهای داعش و گروه‌های مانند آن برای ساختن دولت اسلامی است، اثر بگذارند (تقریر الامین العام عن التهدید الذی یشکله تنظیم الدولة الاسلامیة العراق و الشام(داعش)؛ 2016: ص 5) توهم رسیدن به رستگاری با تکیه بر آیات قران که بر قتل کفار و مشرکین تاکید دارد خود راهکار جذب جوانان مسلمان از سایر نقاط دنیا بوده است. در طول تاریخ گروه‌هایی مانند اشاعره و اخباریان که با عقلانیت دینی به طور کلی مخالفت می ورزند فهم اینگونه مسائل و پرداختن به روشنگری و تحلیل عقلانی آنها را بدعت و حرام دانسته اند و اعتقاد دارند که دین بیش از آنچه که از ظاهر این واژگان دانسته شود چیز دیگری از ما نخواسته است.استاد مطهری در نقد این شیوه می گوید:« این شیوه برخورد با قران خیلی زود باعث انحراف و گمراهی می شود ؛ زیرا اینان ناگزیر از توضیح معنای آیات بودند قهرا نوعی برداشت عوامانه از قران بر ایشان حاصل می‌شد. آنها به دلیل همین طرز تفکر خیلی زود از جاده درک صحیح منحرف شدند و اعتقادات نادرستی پیدا کردند.»(آشنایی با قران، ج 1: 2/26) پیدایش گروه‌هایی چون القاعده و طالبان و جبهة النصر و داعش به دلیل همین سطحی نگرانی هاست که البته منافع اقتصادی و حمایت بیگانگان را در شکل‌گیری این جریانات نباید دور از ذهن دانست. اسلام به معنای کلی دین آسان‌گیری است و تکلیف به اندازه توانایی و توانمندی می باشد (لایکلف الله نفس الا وسعها )(بقره، 276) و جایی نیز به عنوان رحمة للعامین نام برده شد اما ناگفته پیدا ست که رحمة للعالمین شامل تمام جهانیان ست و تمام جهانیان جز پیروان دین اسلام شمرده نمی شود. پس بناگزیز این ادیان و مذاهب غیراسلامی نیز با توجه به نص صریح آیه شامل این رحمت و عطوفت قرار گرفته شد و باید گفت کلیت دین انسان‌سازی وکمال آدمی است اما اگر فرد دچار جزئی‌گری شود و براساس آن حکم بر کلیت دهد؛ به خطا رفته و به تصمیم گیری و برداشت‌هایی نائل می‌آید که سبب تباهی خود و دیگران و دامن زدن به افراط گرایی می‌شود.
بیسوادی و جهل
در اهمیت عقل‌مداری نخست به این کلام وحیانی میتوان رجوع کرد که خداوند فرموده است «انّ فی ذلک لآیات لاولی النهی » راستی در آنچه گفته شد ، درس هایی برای خردمندان است. (طه ، 54) و«مایتذکر الا اولوالباب» متذکر نمی شوند مگر صاحبان عقل (آل عمران ،7) و بعد در اقوال و امثال مردم از دیربازمورد توجه قرار گرفته که داشتن دشمن عاقل به از داشتن دوست نابخرد و جاهل است زیرا دوست جاهل با رفتار و کردارش فرد را گرفتار مهالک عدیده ای می کند که خروج از آن هزینه های گزافی را بدنبال دارد. در واقع دانش را می توان موتور متحرکه عقلانیت و اعتدال در برابر بیسوادی و جهل دانست زیرا آدمی که فاقد عقل باشد بالطبع خالی الذهن جلوه می کند و افراد خالی الذهن بیشتر و راحت تر تحت تاثیر حرف های دیگران قرار می گیرند. فرد بیسواد و جاهل به علت نداشتن دانش کافی قدرت به چالش کشیدن اقوال و آراء و مقابله به مثل را نداشته و به راحتی خلع سلاح فکری می‌گردد و فرد قائل می‌تواند وی را به راحتی با خود همراه ساخته و بعد از بارگذاری فکری ، او را آماده هر حرکت رادیکال و افراطی نماید. به گفته سید جمال الدین اسد آبادی «برای مطابقت با شرایط علمی دنیای مدرن باید اعتقادات را به محل عقل سنجید و کلام خدا را در جهت آزادی سیاسی و بی نیازی اقتصادی و حقوق حقه انسانی آنها فهمید . مسلمانی که بدینسان از بند خرافات و تعصبهای ناروا رها می شود و به حقایق دینی خود آگاهی می یابد و امکانات جدید آن را در می‌یابد نه فقط تعدی غیر انسانی را به شخصیت خود نمی پذیرد بلکه عملا با اتحاد با دیگر برادران مسلمان شائق می‌شود و از این رهگذر اسلام را به عالی‌ترین درجه قدرت می رساند.»(مجتهدی، 1363: 19)
فقر و بیکاری
فقر و بیکاری عامل دیگری در خروج از مسیر اعتدال و عقلانیت می‌باشد. هر انسانی درگام اول به دنبال رفع نیازهای اولیه خویش است از جمله نیاز به خوراک ، پوشاک، مسکن، ازدواج و بهداشت و این حق و حقوق اولیه هر انسانی است. در جوامع جهان سوم و در حال توسعه از آنجا که این نیازها به دلایل مختلف مرتفع نمی‌گردد ایجاد نوعی عقده روانی در فرد را باعث می‌شود تا جایی که حتی سلامت جسمانی وی را به خطر می‌اندازد. فردی که سلامت جسمی و روانی وی به خطر افتاده باشد می‌تواند به راحتی سلامتی و امنیت دیگران را به خطر بیندازد. حال در این میان اگر فرد یا گروهی وجود داشته باشد که برای این تیپ از افراد وعده تامین نیازهای اولیه و بهره‌روی از حقوق و مزایایی در نظر گیرد و در کنارآن اندیشه جاودانگی و بهشت را به آنان تلقین نماید، دور از ذهن نیست که این افراد به راحتی جذب جریانات رادیکال شوند چون این جریانات در واقع به خواسته های آن ها لبیک گفته و موجبات آرامش جسمی و روانی‌شان را فراهم می‌کنند که کشور افغانستان شاهد خوبی برای این مدعاست. وﻗﺘﻲ اﻧﺴﺎن‌ها از ﺛﺒﺎت اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻬﺮﻩﻣﻨﺪ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ، آزادي اﻧﺪﯾﺸﻪ و دﯾﻦداري آﻧﻬﺎ هم ﻣﺨﺪوش ﻣﻲﺷﻮد. از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﺳﺎس دﯾﻦداري، ﻋﻘﻞﻣﺤﻮري اﺳﺖ، روي آوردن ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻻل و ﺑﺮهان در ﺷﺮاﯾﻄﻲ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻲﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺪاﻗﻞهاي ﻣﻌﺎش ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ. از این روست که اهمیت این سخن حضرت علی(ع) در خطاب به فرزندشان محمد حنفیه پی می بریم که فرمودند: ای فرزندم من از تهیدستی بر تو هراسناکم از فقر به خدا پناه ببر که همانا فقر دین انسان را ناقص و عقل را سرگردان و عامل دشمنی است(علی بن ابیطالب ،1379: حکمت 319/ 512)
کارکرد ناصحیح فضای مجازی
یکی دیگر از مواردی که به خروج از عقلانیت و عدم اعتدال دامن می زند شکل‌گیری و رشد روز افزون برنامه‌های ماهواره‌ای ست خواه شبکه هایی که علنا داعی فساد و بی بندو باری نسل جوان و زدودن نگرش دینی و عقلی است ویا برنامه هایی که در ظاهر به ترویج مفاهیم دینی می‌پردازد و در این میان به جای رشد و تعالی مفاهیم دینی غالبا به تخریب و آسیب دین دست می‌زنند .این امر چه از ناحیه داعیان مذهب اهل سنت و چه از ناحیه داعیان مذهب اهل تشیع و کسی که در لباس دین به ارزش‌های دیگران حمله‌ور می شود و باعث جبهه‌گیری و نزاع افراد و پیروان مذاهب می‌گردد، مردود و غیرسازنده است و اگر این توهین به مقدسات و ارزش های بنیادی یک فرد یا جماعتی باشد،آن گروه واکنشی سخت‌تر و مخرب‌تر نشان می دهدو میتوان گفت علت شکل‌گیری جریانات خارج از عقلانیت و اعتدال؛ رفتارهای ناشایستی است که از ناحیه برخی از داعیان دین‌نما صورت می‌گیرد که به حتم رأی و اجماع علماء بر این رویکرد نیست. این گونه از داعیان دین با استناد به همین اقوال و بی حرمتی ها که در شبکه های غیر رسمی صورت می‌گیرد آن را دستمایه خود برای رشد افراطی‌گری و جذب نیروها قرار می‌دهد که چه بسا افرادی از سر صدق بر این جماعت وارد می‌شوند و از آنها تبعیت می‌نمایند و ناخواسته به ویرانگری و به خطر انداختن جان و مال خود ودیگران اقدام می نمایند. لذا صاحبان و حامیان شبکه های متحجرو متعصبی که به ظن خود به اشاعه فرهنگ اسلامی ناب از نگاه مذهبی خود می پردازند خود یکی از مهم ترین عوامل خروج توده مردم از اعتدال و عقلانیت است که تعبیر و روشنگری و تفسیرهای منصفانه از طرف علمای راستین دین و مذهب می تواند آبی بر آتش این اعمال وافراطی گری و رادیکالیسم باشد.فضـای مجـازی واینترنت برنامه هایی چون تلگرام در بـر گیرنـده کنش و واکنش هایـی اسـت کـه به صـورت مکمل در زندگی واقعی مردم ایفـای نقـش می نمایـد. اطلاعـات بـه عنـوان عامل کلیـدی ارتباطـات مجازی نقـش عمـده‌ای در برقـراری روابـط و وابسـتگی های افـراد بـه یکدیگـر و یـا به منابـع اطلاعاتی دارد. اگرچـه تمییـز دادن اطلاعـات درسـت از غلط در این فضا، امری دشـوار اسـت اما تاثیـرگـذاری ایـن فضـا بـر روی افـکار و اعتقـادات انسـان‌ها می توانـد روند هـای زندگـی واقعـی را تحـت تاثیر قـرار دهد.ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺭﺍﺳﺘﺎ، ﮔﺮﻱ ﺑﺎﻧﺖﺩﺭ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎﻡ «ﺍﺳﻼﻡ ﺩﺭ ﻋﺼﺮ ﺩﻳﺠﻴﺘﺎﻝ، ﺟﻬﺎﺩ، ﻓﺘﻮﺍﻫﺎﻱ ﺁﻧﻼﻳﻦ ﻭﻣﺤﻴﻂ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﺳﺎﻳﺒﺮﻱ» ﮔﻔﺘﻪ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺩﻟﻴﻞ ﻣﺤﺪﻭﺩﻳﺖ ﺩﻭﻟﺘ ﻬﺎ ﺩﺭ ﺧﺎﻭﺭﻣﻴﺎﻧﻪ ﻭ ﻏﻴﺮﺧﻮﺩﻱ ﺩﺍﻧﺴﺘﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﺩﺭ ﺟﻮﺍﻣﻊ ﻏﺮﺑﻲ، ﺩﻧﻴﺎﻱ ﻣﺠﺎﺯﻱ ﻣﺤﻞ ﻭ ﺑﺰﻧﮕﺎﻩ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻭ ﺑﺎﺯﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﻔﺘﻤﺎﻥ ﺍﺳﻼﻡ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺩﻳﺪﮔﺎﻩ، ﺟﻬﺎﺩ ﻭ ﻓﺘﻮﺍﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﺯﻧﺪﻩ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎﺯﻳﮕﺮﺍﻥ ﺧﺸﻦ ﭘﺨﺶ ﻣﻲ ﺷﻮﺩ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻭ ﺑﻲ ﻣﺤﺪﻭﺩﻳﺖ ﻭ ﻧﻈﺎﺭﺕ ﺩﺳﺘﮕﺎه‌هاﻱ ﺭﺳﻤﻲ ﺩﻭﻟﺘﻲ ﺩﺭ ﺧﺎﻭﺭﻣﻴﺎﻧﻪ ﮔﺴﺘﺮﺵ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻭ ﺗﻮﺟﻪ ﺟﻮﺍﻧﺎﻥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﺭﺍ ﺟﻠﺐ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﺳﻼﻡ ﺭﺍ ﺩﺭ ﭼﺎﺭﭼﻮﺏ ﺍﻳﻦ ﻣﺤﻴﻂ ﺗﻌﺮﻳﻒ میﻛﻨﻨﺪ ﻭ ﺩﺭ ﺩﻧﻴﺎﻱ ﻭﺍﻗﻌﻲ ﺍﺷﺎﻋﻪ ﻣﻲﺩﻫﻨﺪ.»( ابراهیمی، 1392: 462)
محیط نامناسب
یکی دیگر از عوامل خروج از عقلانیت و عدم اعتدال قرار گرفتن در محیط نامناسب از لحاظ فکری و ایدئولوژیکی است. بنابر عقیده‌ی عموم روانشناسان انسان و ایدئولوژی وی مولود محیط و وراثت است که البته میزان تأثیرپذیری از این دو مورد در برهه های مختلف زمانی از دیدگاه روانشناسان متغیر بوده است. اما چیزی که ثابت و انکارناشدنی ست،تأثیرپذیری از محیط است؛ البته نه بشکل مطلق بلکه غالبا میتوان گفت افراد شبیه محیطی می‌شوند که در آن رشد و نمو یافته اند. مثال ملموس تر ، رشد افراطی‌گری در میان جوامعی که بیشتردر لاک سنتی خود فرورفته اند یا نتوانسته‌اند خود را براساس زمان و مکان تطبیق دهند تمایل فکری افراد موجود در این جامعه بیشتر و بهتر به سوی خروج از اعتدال و عدم سازگاری با دنیای امروز می‌باشد که در نهایت به شکل فتاوای در جهت جهاد و رادیکالیسم نمود پیدا کرده است و ماحصل آن،شکل گیری قارچ گونه جماعات و گروه‌های افراطی در آن سرزمین ها می باشد . ناگفته پیداست جوامع خاورمیانه زمینه مناسبی برای رویش بذر ترور و رادیکالیسم بوده است که جنگ های منطقه امروز در لباس جهاد و بنیادگرایی شاهد خوبی بر این مدعاست. این امر را درمقیاس های کوچک تر نیز شاهدیم به عنوان مثال در شهرها و روستاها نیز این امر در جریان است. در واقع برای تغییر کافی است که فکر فرد را تغییر دهیم و خود بقیه کارها را انجام می دهد. به طبع فردی که از لحاظ فکری شست و شوی مغزی شده باشد دیگر همان داعی، منبع و مرجع تمام اقوال و حرکات و اعمال وی می شود و چیزی مثل منطق و اعتدال در فرهنگستان ذهن وی نمی‌گنجد. بلکه تنها چیزی که به او جهت دهی می دهد همان افرادی است که در آن محیط با آنها در ارتباط بوده است. این امر به خوبی نقش تأثیرگذاری محیط بر افراد را نشان می دهد. هرچند که این تغییر به
شکل خزیده و آرام صورت گیرد؛ اما در نهایت به شکل عملی و تخریب نمود پیدا می‌کند.
گروه همسالان
یکی دیگر از مواردی که باعث خروج از اعتدال و عقلانیت می‌گردد تأثیرپذیری از گروه همسالان است . به خصوص رده های سنی کودک و نوجوان که افراد در آن به راحتی تحت تأثیر دیگران قرار می‌گیرند و همسالان خود را نیز تحت تأثیر خود قرار می‌دهند. در واقع داشتن روابط و هم‌نشینی افراد با گروه همسالانی که از لحاظ فکری مسموم شده باشند تبعات خطیری بر افراد و جامعه می تواند داشته باشد. حال اگر این افراد به اماکن و افرادی در ارتباط باشند که مشوق به ترور و بنیادگرایی و مواردی از این قبیل باشد اثرات و پیامدهای مهلک‌تری را در پی خواهد داشت. در جوامع امروزگروه همسالان و دوستان تا جایی به حریم فکری همدیگر وارد می شوند که چه بسا این قرابت و نزدیکی را تا این حد با اعضای خانواده خود نداشته باشد. این تاثیر و تأثر در قالب ضرب‌المثل هایی هم مشهود است آنجا که می گویند: تو بگو با کیان زیستی تا بگویم تو کیستی یا در جای دیگر عنوان می شود بگو دوست تو کیست تا بگویم چگونه فردی هستی و اینکه دو فرد اگر با هم باشند تا خوی همدیگر را نگیرند بوی همدیگر را می گیرند. مثال ملموس‌تر پوشش و شباهت گروه همسالان و دوستان و اشتراک و هم‌سانی نوع الفاظ و تکه‌کلام هایی که به کار می برند خود گواه بر این مدعاست. به خصوص اگر این گروه همسالان و دوستان در طیف سنی کودک و نوجوان باشد. لذا میتوان نتیجه گرفت که هم نشینی و اختیار گزیدن دوستی که خود خارج از ظلم فکری معتدل حرکت می‌کند باعث خروج از عقلانیت و عدم اعتدال فکری دیگران می‌شود.
تمرکز بر اختلافات و کمرنگ شدن اشتراکات
امروزه یکی از عواملی که در خروج از اعتدال و عقلانیت در میان مذاهب مختلف و در جوامع عربی و ایرانی بیشتر مساله ساز شده ؛ تمرکز بر اختلافات فکری که همان فروع دین می باشد و کم رنگ شدن اشتراکات به شکل عملی است. دین اسلام به دو شاخه اصلی تشیع و تسنن منشعب شده است که هر کدام از فرق با شاخه های مندرج در آن در برهه‌های مختلف زمانی به افراط و تفریط رفته اند. جمال الدین اسدآبادی در یکی از سخنرانی‌هایش عنوان می کند که تنها چیزی که امروز جهان اسلام برآن اتحاد دارد این است که در هیچ چیزی باهم اتحاد نداشته باشند و همین فحوی را در سخنان اقبال لاهوری و خیلی از اندیشمندان مسلمان میتوان برداشت نمود. امروز مذاهب مختلف اسلامی هر کدام تمام سعی خویش را به کار گرفته و می‌گیرند که خود را حق و معیار مطلق قرار دهند . در صورتی که به جای این زورآمایی کافی است که در اشتراکات خود تمرکز کنند و از این منظر باعث تقویت عقلانیت و اعتدال و پیشرفت فکری و معیشتی جوامع خود گردند . امری که در قرون وسطی جوامع مسیحی شاهد آن بوده ، امروزه همان امر دامنگیر جوامع اسلامی شده است . در آن زمان ، اختلافات شدید در میان مذاهب مسیحیت از جمله پروتستان ، کاتولیک و ارتودوکس به وجود آمد به گونه ای که بدنبال آن تحجر و عقب ماندگی و تخریب و ویرانگری های عدیده ای گریبانگیر جوامع اروپایی آن روز شد؛ تا اینکه علمای دین و حاکمان جوامع به این نتیجه رسیدندکه به جای دامن زدن بر اختلافات بر اشتراکات خود دقیق و متمرکز شدند و به این شکل قلب مردمان سرزمین های خویش را بیشتر و بهتر به هم نزدیک کنند . این گونه شد که فرق متعدد مسیحیت توانایی زندگی مسالمت آمیز همراه با مسامحه و سازش را پیدا کردند و به جای تخریب کردن هم به این نقطه نائل آمدند که دین دارای جوهری ثابت که همان مسیر در حرکت الهی است و با تکیه بر این جوهر بیشتر عداوت هاو کینه توزی ها از بین می رود و مهربانی و صلح و پیشرفت و در راستای آن عقلانیت و اعتدال در قلب مردمان جاری می‌گردد امری که به نوبه خود باعث پیشرفت فکری و حتی اقتصادی جوامع اروپایی گردید و این در واقع همان مهره گمشده جهان اسلام است که با تغییر نگرش و دوری گزیدن از اختلافات و تمرکز بر اشتراکات به عقلانیت و اعتدال نزدیک تر شده و به طور قطع باعث رشد و تعالی همه جانبه جوامع اسلامی می گردد. از این رو تقویت مراکز پژوهشی و جمع آوری گفتمان های وحدت بخش را می توان راهی برای دریافت مشترکات دینی و در نهایت صلح پایدار برشمرد.
نتیجه
از پژوهش حاضر چنین برآمده که نگرش عقلایی و روش اعتدالی از قرون نخستین مورد پسند و اهتمام اندیشمندان و علماء بوده است. عدم کاربست اندیشه در عملکرد فردی و گروهی به ویژه در وضع و اجرای احکام دینی که اغلب در وضع قوانین اجتماعی و اقتصادی و سیاسی و غیره هم تاثیر گذار بوده طریق تعصب و افراط‌گرایی را پیش روی برخی قرار داده است. سطحی نگری در فهم قرآن و متون و ازسویی تنیده شدن در تارو پود بیسوادی و فقر فکری و میدان دادن به هرجماعتی که با دو ابزار قدرت و ثروت نگاه و اعتقاد خود را بر همگان تحمیل می کنند. فقر مادی و بیکاری نسل جوان که برای رهایی از شرایط با هدف ثروت و قدرت به سمت گروه های افراطی و یا متعصب و متحجر می روند. نابرابری اجتماعی در بلاد مختلف و دراختیار قرار گرفتن شبکه های اینترنتی و ماهواره ای در خدمت تبلیغ های مفسدانه و آراء و اندیشه های خارج از منطق و محیط نامناسب که بستر شبیه سازی و سربرآوردن توده های نامتعارف می شود و تاثیر و تاثر گروه همسالان در عدم رعایت هنجارهای دینی و اجتماعی جامعه و سرانجام تمرکز بر اختلافات عقایدی و زیر پا گذاشتن مشترکات باعث نادیده گرفتن عقلانیت و اعتدال و بروز افراط گرایی می شود.
منابع
- قرآن
- ارسطو(1385). اخلاق ﻧﯿﮑﻮﻣــﺎﺧﻮس ، ﻣﺘــﺮﺟﻢ ﻣﺤﻤــﺪ ﺣﺴــﻦ ﻟﻄﻔــﻰ ﭼــﺎپ دوم، ﺗﻬــﺮان: ﻃﺮح ﻧﻮ
- تمیمی آمدی، عبدالواحد (1366). تصنیف غررالحکم و دررالکلم، چاپ اول ، انتشارات دفتر تبلیغات قم
- ری شهری، محمد، ﻣﻴﺰﺍﻥ ﺍﻟﺤﮑﻤﺔ،ج 10، ص 489
- مطهری، مرتضی(1376).آشنایی با قران، ج 1: 2/26)، تهران: انتشارات صدرا.
- مجتهدی،کریم (1363). سید جمال الدین اسد آبادی و تفکر جدید ، تهران: نشر تاریخ ایران.
- علی بن ابیطالب(1379). نهج البلاغة، ترجمه محمد دشتی، قم ، نشرلاهیجی.
مقالات
- ﺍﺑﺮﺍﻫﻴﻤﻲ، ﻧﺒﻲ ﺍﷲ (9831) «ﮔﻔﺘﻤﺎﻥ ﺍﺳﻼﻡ ﺳﻠﻔﻲ ﻭ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺷﺪﻥ ﺍﻣﻨﻴﺖ ﺧﺎﻭﺭﻣﻴﺎﻧﻪ»، ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺕ ﺭﺍﻫﺒﺮﺩﻱ ﺱ 31، ﺵ 4
- ملص، مصطفی، رسالة التقریب ، محرم و صفر1432،لبنان، العدد 83،
- سریع القلم، محمود، مبانی نظری اعتدال گرایی، مهرنامه، شهریور 92
- سید عویس، بحث الحرکات الدینیة المتطرفة المرکز القومی للبحوث الاجتماعیه و الجنائیة ، 1982
گزارش
- تقریر الامین العام عن التهدید الذی یشکله تنظیم الدولة الاسلامیة العراق و الشام(داعش)؛ 2016: ص 5
منبع:
دبیرخانه مجمع اندیشمندان ایران و جهان عرب
|